ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਦਾ ਪਤਨ: ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼-ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ
ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ (ਬਸਪਾ), ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਾਬੂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ (ਐਸਸੀ), ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ (ਐਸਟੀ), ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗਾਂ (ਓਬੀਸੀ) ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਗਈ ਸੀ – ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਜ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦਾ ਲਗਭਗ 33% ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਾਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬਸਪਾ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮਰਥਨ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਚੋਣ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਬਦਲਦੀ ਜਾਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਬਾਬੂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ, ਜੋ ਕਿ ਖੁਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਨੇ ਬਸਪਾ ਨੂੰ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵਜੋਂ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਬਸਪਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਅਦਾ ਦਿਖਾਇਆ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗੱਠਜੋੜ ਬਣਾਏ ਜੋ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਰਗੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ, ਪਾਰਟੀ ਰਾਜ ਦੇ ਦੋ-ਧਰੁਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੀਜੇ ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ। ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਾ ਕਰਿਸ਼ਮਾ, ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਰਗਰਮੀ, ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸਬੰਧ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਵਿਗੜਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਰਟੀ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਾਇਆਵਤੀ, ਜਿਸਨੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸੰਭਾਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਰਹੀ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਜ-ਪੱਧਰੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਾਰਟੀ ਢਾਂਚੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਛੱਡ ਗਈ। ਜਨਤਕ ਅਪੀਲ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਦਲਿਤ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਾਰਟੀ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਕਟੌਤੀ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਲੜਾਈ, ਅਤੇ ਬਦਲਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਲਿਤ ਵੋਟ ਇੱਕ-ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਵਿਦਾਸੀਆ, ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਸਿੱਖ, ਵਾਲਮੀਕੀ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ – ਹਰੇਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਤਰਜੀਹਾਂ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ (ਆਪ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਦਲਿਤ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਲੁਭਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ, ਭਾਈਚਾਰਕ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਲਾਈ ਉਪਾਅ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਵਜੋਂ ਬਸਪਾ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਣਨੀਤਕ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਾ ਯੁੱਗ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ, ਚੇਤਨਾ-ਉਭਾਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹੁੰਚ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਅੱਜ ਪਾਰਟੀ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਦਲਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕੇ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਾਣ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ, ਬਸਪਾ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਖੜੋਤ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬਸਪਾ ਕਈ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਗੱਠਜੋੜ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੱਠਜੋੜ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਹਨ – ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੱਠਜੋੜ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਰਣਨੀਤਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਉਲਝਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਧੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਲਾਸਿਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਪਾਰਟੀ ਅੱਜ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਵਿੱਚ ਬਚਾਅ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਬਸਪਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਥਾਨਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਇੱਕ ਅਧੂਰਾ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਸਪਾ ਦੇ ਪਤਨ ਕਾਰਨ ਛੱਡੇ ਗਏ ਖਾਲੀਪਣ ਨੇ ਦੂਜੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦਲਿਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ – ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਅਸਲ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਲਈ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਕਦੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
