ਪੰਜਾਬ ਸਕੋਰਬੋਰਡ 2025 — ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫਾਂ ਵਿਚ

ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਮਿਲੀ–ਜੁਲੀ ਹੈ। ਰਾਜ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜਾਲ ਤੇ ਚੰਗਾ ਟੀਚਰ–ਸਟੂਡੈਂਟ ਰੇਸ਼ੋ ਬਣਾਇਆ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਰਾਜਾਂ ਵੱਲ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਘਟਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਖਰਚ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਦਰਮਿਆਨੇ ਦਰਜੇ ‘ਤੇ ਲਿਆਈ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਹੁਣ ਨਾ ਟਾਪ ਰੈਂਕ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੇਠਾਂ — ਇਹ ਮੱਧਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਖਿਸਕਦਾ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਹੈ। ਗੰਦਮ–ਚਾਵਲ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਖਰੀਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਵੀ ਟਾਪ ਤਿੰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਿਆ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ ਇਸ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਨੂੰ ਡਿਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕੋ ਫਸਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜਲ ਪੱਧਰ ਦੀ ਤਬਾਹੀ, ਘਾਟੇ ਵਾਲੀ ਖੇਤੀ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਸੁਨੇਹਾ ਇਹ ਹੈ — ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੱਗੇ, ਪਰ ਮੁਨਾਫੇ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ।

ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੁਧਿਆਣਾ–ਜਲੰਧਰ–ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਉਦਯੋਗ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਿੜਕ ਹੱਡੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਰਗੇ ਰਾਜਾਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੈਂਕਿੰਗ ਹੁਣ ਹੇਠਲੇ ਤੀਹ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੀ ਕਮੀ, ਹਾਈ-ਟੈਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਅਭਾਵ ਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪੱਧਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਰਹੇ ਹਨ।

ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੂਬਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਬਾਅ ਵਿਚ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਮੁਨਾਫੇ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਉਦਯੋਗ ਨਵੇਂ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆਯਾਫਤਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਰੁਝਾਨੀ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖਾਂ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪਰ ਕੈਪਿਟਾ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਅੱਪਰ ਮਿਡਲ ਰੈਂਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤਿੰਨ ਟਾਪ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਅੱਜ ਇਹ ਲਗਭਗ ਦਸਵੇਂ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਆਰਥਕ ਗਤੀ ਇਸ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਹਿਊਮਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਮੰਝਲੀ ਪਰ ਠੀਕ ਹੈ। ਸਿਹਤ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਲਾਈਫ ਐਕਸਪੈਕਟੈਂਸੀ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਇੰਡਿਕੇਟਰ ਚੰਗੇ ਹਨ। ਪਰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਰਵਿਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਹੌਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਅੱਪਰ-ਮੀਡਲ, ਪਰ ਟਾਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ।

ਕਰਜ਼ੇ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਗਭਗ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ 47% GSDP ਕਰਜ਼ਾ ਤੇ ਲਗਭਗ 3.8 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਜ, ਤਨਖਾਹਾਂ, ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਸਬਸਿਡੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਰਚ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਖਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪੈਸਾ ਬਚਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।

🧭 ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ — ਪੰਜਾਬ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ?

ਸਾਰੇ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ, ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੂਚਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ। ਪਰ ਉਦਯੋਗ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਕੋਰਬੋਰਡ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ, ਪਰ ਨਵੇਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਦੇ ਆਰਥਕ ਖੰਭੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਰਾਜ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਡਿਗਾਅ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।